13. CBS TABANLI MODELLEME İLE KURAK VE YARIKURAK BÖLGELERİN TESPİT EDİLMESİ VE HARİTALANMASI
13.1. Türkiye’de Kurak-Yarıkurak Bölgelerin Belirlenmesinde
Kullanılan CBS Tabanlı Model İçin Kullanılan Ölçütler Çalışmamızda yerşekilleri, klimatik özellikler, bitki örtüsü, drenaj ve toprak
hususiyetleri dikkate alınarak yurdumuzun yarıkurak bölgesinin sınırları tespit edilmeye çalışılmıştır.
Drenaj Özellikleri;
Drenaj karakterleri kurak, Yarıkurak ve nemli bölgeleri karakterize eden önemli bir
unsurdur. Bu bakımdan üç tür havza söz konusudur. Birincisi ekzoreik havzalardır. Bu havzalar sularını açık denizlere ulaştırırlar. Dolayısıyla genel taban seviyesine bağlı bir şekillendirme söz konusudur. Ve bu sahalar nemli bölgelerdir. İkincisi akıştan yoksun areik havzalardır. Bu havzalarda allojen akarsuların dışında akarsu mevcut değildir. Şekillendirme yerel taban seviyesine bağlıdır. Bu havzalar ise esas veya asıl kurak bölgeleri meydana getirir. Bu ikisinin dışında kapalı havzalar bulunmaktadır. Bu havzalar andoreik sahalar olarak isimlendirilirler. Burada aşındırma bazı bölgelerde yerel bazı bölgelerde ise genel taban seviyesine göredir.Burada andoreizmin klimatik ve orografik nedenleri olabilir. İşte sözü edilen bu andoreik sahalar büyük oranda yarı kurak sahalara karşılık gelir. Özellikle yerşekillerine bağlı olarak akarsular büyük zirveleri aşarak denize ulaşamıyorsa orografik andoreizm söz konusudur vebu durum burada yarı kuşak koşulların varlığını diğer ölçütlere bakarak tespit etmeyi gerektirir.Dolayısıyla andoreik havzalar kısmen ise yarı nemli olarak telakki edilir. Yarıkurak sahalarda akarsu ağları reliktir. Geçmişin nemli devrelerinden intikal etmiş olup, bugün ancak varlıklarını muhafaza edebilmektedirler. Hâkim süreç olarak yüzeysel akış olan seyelan etkindir. Bu bakımdan yurdumuzda 3 büyük kapalı havza grubu bulunur. Bunlar; Hazar Denizi Van Gölü ve Konya-Afyon-Göller Yöresi Kapalı Havzalarıdır
Melendiz suyunun döküldüğü Tuz gölü kapalı havzası bu sahadaki en büyük havzadır.
Orografik etkenler olmakla birlikte Tuz gölü kapalı havzası daha çok yarıkurak iklim şartlarının hâkim olduğu özellikle yaz mevsiminde sıcaklık ve buharlaşmanın büyük değerlere ulaştığı klimatik andoreizm sahasıdır.
Türkiye’nin Kapalı Havzaları Haritası
Yerşekilleri;
Yarıkurak bölgelerdeki topografya şekilleri seller, seyelanlar, akarsular ve rüzgâr gibi tmenlerin, mekanik parçalanma, çözülme ve kütle hareketleri gibi süreçlerin etkisinde oluşmuş bağımsızdır. Şekillenme yerel taban seviyelerine göredir.
Türkiye’nin Yarıkurak Bölge Yerşekillerinin Görüldüğü Sahalar
Bugün var olan bazı yerşekillerinin varlığını en fazla Miyosen sonuna kadar
Götürebiliriz
.
Toprak Özellikleri;
Çorak (tuzlu-alkali), kızıl renkli kireçli topraklar, kahverenkli ve kestane renkli
topraklar yarıkurak bölgelerde görülen başlıca toprak tipleridir.
Türkiye’nin Yarıkurak Bölgelerinin Toprak Haritası
Toprağın en önemli özelliği, alt toprak katında yoğun kireç yumrularının bulunmasıdır. Bu özelliği ile alt toprak katı, A horizonuna nazaran açık renklidir.
Erzurum Ovası'nın batı kesiminde çakıllar üzerinde gelişen kahverengi toprakların alt
katında kireç yumruları görülmemektedir. Bunun nedeni, A horizonundan taşınan karbonatların çakıllı seviyelerden kolaylıkla taşınmalarıdır.
Bitki Örtüsü;
Orman örtüsünden tamamen yoksun esas kurak bölgelerde çölümsü stepler
görülmektedir. Yarı kurak bölgelerde ise farklı tip stepler ve savanlar bulunur.
Türkiye’nin Yarıkurak Bölgelerinin Bitki Örtüsü Haritası
İç Anadolu'da bozkır vejetasyonunu oluşturan bitkiler ise şunlardır: yavşan, kekik,
sorguç otu, yabani badem, karaçalı, kebere, geven (kardikeni, kirpi dikeni) bunlardan
bazılarıdır
İklim Özellikleri;
Kurak ve yarıkurak bölgeler iklim bakımından iki farklı yönteme göre sınıflandırılabilir.Bunlardan birincisi yalnızca yağışa bakarak yapılan değerlendirmedir. 200- 400 mm arasında yağış alan sahalar yarıkurak, 200 mm’nin altında ise kurak sahalar olarak tasnif yapılabilir
İkinci yöntem ise bazı formül ve yaklaşımlar gerektirir. Burada iklimin sadece yağıştan
ibaret olmadığı vurgusu vardır. Yıllık yağış toplamı, yıllık sıcaklık ortalaması, yağışın etkinliği, rejimi, bulutluluk oranı, güneşlenme oranı, buharlaşma, terleme, sızma, rüzgâr hızı ve etkinliği, termik amplütüd, en az yağışlı ay ve en çok yağışlı ay arasındaki miktar oranı da bu bakımdan dikkate alınmaktadır.
Türkiye’de Erinç Yağış Etkinliğini Formülü Bakımından Yarıkurak Bölgeler Haritası
İklimin 3. elemanı olarak burada rüzgârı dikkate almak icabeder. Rüzgâr, mekanik
çözülme ve seyelanla yerinden koparılan taneleri taşımak suretiyle etkisini gösterir. Rüzgârın şekillendirici bir etken olarak etkisi, aşındırma ve taşıma süreçlerinden oluşur
Rüzgârın şekillendirici etkisi, zemin tabiatından ve insanın tarımsal faaliyetlerinden de teşvik görür.
Türkiye’nin Yarıkurak Bölgelerinin Rüzgâr Etkinlik Haritası
13.2. CBS Tabanlı Model İle Türkiye’de Kurak-Yarıkurak Bölgelerin Sınırlandırılması ve Derecelendirimesi
Yarıkurak bölge, özellikle İç Anadolu’da oldukça geniş bir bölge olarak ortaya
çıkmıştır.
Türkiye’nin Yarıkurak Bölgeler Haritası
Burada seyelân kuvvetlidir. Seyelânın etkisi, yamaçların sayısız yarıntılarla
kaplanmasına, adeta bir badlands görünümünün ortaya çıkışma neden olur
Kurak bölgelerde hâkim aşındırma etmeni rüzgârdır ve onun aşındırma ve biriktirme
faaliyetine bağlı olarak meydana gelmiş yerşekilleri topografyanın önemli unsurlarını teşkil eder.
Esas kurak bölgeler rüzgâr etkisinin daha fazla etkiye erişmesi fiziksel çözülmenin
büyük önem kazanması, kütle hareketlerinin sınırlı ölçülere karşılık gelmesi sürekli akarsuların yokluğu, buna karşılık seyrek, fakat kuvvetli sağanaklara bağlı olarak oluşan sellerin ve seyelanların önemli bir şekillendirme etkeni özelliği kazanmaları ve özellikle genel şekillenmenin, son taban seviyesini oluşturan deniz seviyesinden bağımsız olarak oluşması ile gelişmişlerdir.
Yarı kurak bölgelerde ise şekillenmede akarsuların etkisi daha kuvvetlidir. Fakat bu etki yine belirli zamanlara karşılık gelir. Burada da yüzeysel ve yana aşındırma çok önemli rol oynar.
İNDİRME LİNKİ
COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ LİNKLER
Coğrafi Bilgi Sistemleri Ders Kitabı
